به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، نشست نقد و بررسی کتاب «تراژ دی جهان اسلام» دیروز، ۲۷ مهرماه در پردیس کتاب مشهد برگزار شد.
در آغاز این مراسم محسن حسام مظاهری، نویسنده کتاب تراژدی جهان اسلام، با بیان اینکه این کتاب از دل یک پرسش زاده شده است، عنوان کرد: بیش از ۱۵ سال است که بر روی پروژه شخصی تحقیق مطالعات اجتماعی تشیع و مطالعات اجتماعی مناسک شیعی در حوزه جغرافیایی ایران وقت گذاشته‌ام. چند سال اول به فرضیه‌ای رسیدم که اساسا آیین و مناسک عزاداری امری اجتماعی است.
وی با اشاره به اینکه در کتاب «تراژدی جهان اسلام» به مساله آیین و مناسک عزاداری از بعد مذهبی نگاه نشده بلکه بعد اجتماعی آن محور است، تصریح کرد: ما در مقطعی وابسته به شرایط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... با نوعی از اجرای مناسک رو به‌رو هستیم. برقراری نسبت نوع عزاداری، تغییراتی که در طول تاریخ داشته و زمینه اجتماعی محور این کتاب است.
مظاهری با بیان اینکه طی چند قرن از برآمدن حکومت صفوی تا به امروز اشکال گوناگونی از آیین‌های شیعی در ایران شکل گرفته است، عنوان کرد: ما با استمرار و تحول آیین‌ها روبه‌رو بوده‌ایم و فهم این منطق پرسش من است که در کتاب «تراژدی جهان اسلام» به این سؤال پاسخ داده شده است.
نویسنده کتاب تراژدی جهان اسلام با اشاره به اینکه برای بررسی این تغییرات به یک خط زمانی نیاز داشتم تا تاریخ عزاداری را به شکل مستمری تدوین کنم، بیان کرد: برای نوشتن این کتاب سراغ منابع مختلفی رفتم. یکی از منابعی که ارزش بالایی برای پاسخ دادن به این پرسش وجود داشت گزارش‌های سفرنامه نویسان غیر ایرانی بود.
وی ادامه داد: این گزارش‌های سفر به دو دلیل اهمیت داشتند؛ در بعضی مقاطع این گزارش‌ها جایگاه منحصر به فردی دارند. حداقل در دوره قاجار و مشروطه سنت تاریخ‌نگاری ایرانی و اسلامی، سنت تاریخ نگاری اجتماعی نیست. ما تاریخ اجتماعی نداریم بلکه تاریخ ما سیاسی و دینی، مبتنی بر رخدادها نوشته شده‌اند.
مظاهری با با بیان اینکه در این نوع گزارش، گزارشی از عامه مردم دیده نمی‌شود، گفت: از مشروطه به بعد به دلیل ورود اندیشه‌های جدید تعریف از انسان، حیات اجتماعی، جایگاه و... تغییر می‌کند و در نتیجه انسان موضوعیت پیدا می‌کند، اظهار کرد: در این دوران انسان از حالت تعریف سنتی خارج می‌شود و از همین دوران اولین نمونه‌هایی تاریخ اجتماعی ایران زاده می‌شوند.
نویسنده کتاب تراژدی جهان اسلام با اشاره به اینکه ویژگی دیگری که این سفرنامه‌ها را منحصر می‌کند، این است که آنان از تکرار، تعلق و عادت دور هستند، یادآور شد: این سفرنامه‌نویسان خارجی چون از بیرون به ماجرا نگاه می‌کردند، این مراسم را به عنوان امری تازه و بدیع می‌دیدند و با جزئیات آن را توصیف کردند و برای پرسش من همین جزئیات حائز اهمیت بود.
وی با بیان اینکه برای گردآوری این کتاب از ۷۵ گزارش تصویری که در سفرنامه‌ها بود نیز استفاده شده است، عنوان کرد: به ترتیب تاریخی این گزارش تصویری‌ها در کتاب منظم شده‌اند. البته در این میان جا افتادگی‌هایی هم وجود دارد چون هیچ گزارشی از برخی فواصل زمانی وجود ندارد.
مظاهری با بیان اینکه رویکرد من در مواجهه با گزارش‌ها نقدی بوده است، اظهار کرد: آنچه که در گزارش آمده است سعی کردم به سنجش آن‌ها بپردازم. ما برای اینکه ابزاری برای سنجش داشته باشیم سعی کردم فرمول‌هایی را به عنوان دستگاه سنجش و ارزیابی قرار دهم ما با چند شاخصه مشخص می‌توانیم گزارش‌ها را ارزیابی کنیم.
نویسنده کتاب تراژدی جهان اسلام با اشاره به اینکه گزارش‌های این کتاب مربوط به ۱۸۵ سفرنامه‌نویس خارجی که همه آن‌ها در یک سطح نیستند و هرکدام در جایگاه خود ارزش دارد، تشکیل شده است، بیان کرد: همه گزارش‌ها با هم وزن نیستند و این در تدوین تاریخ و تحول آیین‌های عزاداری باید مورد توجه قرار گیرد.
وی با بیان اینکه مدت اقامت سفرنامه‌نویسان در ایران ثابت نبوده است، گفت: میزان آشنایی سفرنامه‌نویسان با زبان فارسی یکسان نبوده است و برخی از آنان به کمک مترجم با مردم ارتباط می‌گرفتند تنوع گزارش نویسان در کتاب دیده می‌شود که از قشرهای مختلف مانند باستان‌شناس، بازرگان، افسر و... هستند.
همچنین در ادامه محمد اسفندیاری، پژوهشگر اسلام شناسی، نویسنده عنوان کرد: کتاب «تراژدی جهان اسلام» شامل گزارش‌هایی است که سفرنامه‌نویسان خارجی در باب آیین عزاداری نوشته‌اند. اگر بخواهیم در طی ۴۰۰ و ۵۰۰ سال گذشته آنچه که خارجی‌ها در رابطه با آیین عزاداری ایران نوشته‌اند را مطالعه کنیم باید به سراغ این کتاب برویم چون هیچ منبع دیگری وجود ندارد.
وی با بیان اینکه علم تاریخ، همزاد بشر است، تصریح کرد: از زمانی که بشر خواندن و نوشتن آموخت تاریخ نوشته شده است. ایراد تاریخ‌نگاری گذشتگان ما با تاریخ‌نگاری که امروزه وجود دارد، این است که تاریخ‌نگاری گذشتگان ما تاریخ اجتماعی نبوده است، تاریخ آن‌ها از ملوک، سلاطین، پادشاهان و خلفا صحبت می‌کرد.
اسفندیاری با اشاره به اینکه تاریخی که آنان می‌نوشتند تاریخ دانه درشت‌ها بود، اظهار کرد: تاریخ گذشته، اجتماعی نبود چون پادشاهان را تجسم خدا می‌دانستند. حتی زمانی که چنگیزخان به ایران حمله کرد، می‌گفتند چنگیز عذاب الهی است. گذشتگان ما معتقد بودند سخنان پادشاهان، پادشاه سخن‌هاست.
پژوهشگر اسلام شناسی افزود: امروزه این رویکرد برعکس است و می‌گویند صدای مردم، صدای خداست؛ این صدا را باید شنید، ضبط کرد و از این مردم نوشت. لذا تاریخی که امروز نوشته می‌شود تاریخ مردم کوچه و بازار است و تاریخ دانه درشت‌ها نیست. مورخان امروز ما از این مردم می‌نویسند، از مردمی که آمدند، رنج بردند و رفتند.
وی با بیان اینکه کتاب «تراژدی جهان اسلام» تاریخ اجتماعی ایرانیان است، تصریح کرد: تاریخ عزاداری شیعیان در ۵۰۰ سال گذشته در این کتاب آمده که بخشی مهم از تاریخ اجتماعی ایران است. پدید آورنده این کتاب در پی حل یک مساله بود؛ مساله این است که عزاداری شیعیان از دوره صفویه تا عصر حاضر چگونه بوده؟ آن هم از نگاه خاور شناسان.
اسفندیاری با اشاره اینکه بسیاری از کتاب‌هایی که نویسنده‌گان نوشته‌اند اساسا مساله ندارند، تصریح کرد: اگر قیام امام حسین(ع) را به یک جدول تشبیه کنیم، این جدول هزاران خانه و صدها سؤال دارد و ما باید صدها سؤال جواب دهیم تا خانه‌های جدول تکمیل شود. برخی از نویسندگان عصر ما سودا داشتند تا همه خانه‌های جدول را پر کنند اما نتوانستند.
این پژوهشگر اسلام شناسی ادامه داد: برخی از نویسندگان هم در پی حل مساله نبودند آن‌ها می‌خواستند به وسیله نوشتن به امام حسین(ع) عرض ارادت کنند اما زیارت برای عرض ارادت وجود دارد، کتاب برای ارادت نیست کتاب عرصه علم است. اهل قلم به صورت کلی دو وظیفه دارند؛ اول باید مساله‌ای حل کنند، دوم اینکه مشکلی را رفع کنند.
وی با اشاره به اینکه ما در پی حل مساله نیستم، تصریح کرد: تیکه کلام ما ایرانی‌ها «موضوع» است و می‌گوییم کتاب در فلان موضوع اما تیکه کلام خارجی‌ها «مساله» است. آن‌ها از هر موضع چند سؤال طرح می‌کنند و با تلاش به مساله‌ها پاسخ می‌دهند. شهید مطهری کتابی به نام «مساله حجاب دارد» نام آن را موضوع نگذاشت چون به این موضوع عنایت داشته است.
اسفندیاری با بیان اینکه صدها مساله در قیام امام حسین(ع) وجود دارد که اگر مسائل حل شود می‌توانیم خانه‌های جدول قیام حسین را تکمیل کنیم، تشریح کرد: عزاداری به شکل امروزه با گذشته بسیار تفاوت دارد اگر به کتاب «تراژدی جهان اسلام» مراجعه کنیم، درمی‌یابیم عزاداری در گذشته با عشق به امام حسین(ع) و خلوص نیت بوده است.
پژوهشگر اسلام شناسی با اشاره به اینکه بیشتر جمعیت ایران در زمان‌های دور بی‌سواد بودند و آنچه یاد می‌گرفتند از مراسم عزاداری بود، تصریح کرد: نکته دیگر این است که عزداری‌ها در زمان گذشته به شکل معقول انجام نمی‌شد، عزاداری‌ها به خشونت آمیخته شده بود و دروغ و درگیری میان عزاداران زیاد بود و افراد زیادی کشته می‌شدند.
اسفندیاری با اشاره به اینکه کتاب «تراژدی جهان اسلام» ایرادی هم دارد، تصریح کرد: اشکال در ناگفته‌های این کتاب است. مظاهری به خوبی فرد سفرنامه‌نویس خارجی را معرفی کرده است و نقد و برسی خوبی دارد. اما مقدمه‌ای ۴۰ صحفه‌ای لازم بود که در آن تفاوت و شباهت‌های عزاداری زمان گذشته با عصر حاضر گفته شود.
پژوهشگر اسلام شناسی گفت: علم انباشته اطلاعات نیست ما اطلاعات را روی هم انباشته می‌کنیم. علم تحلیل، نقد و بررسی است، لذا این کتاب یک مقدمه می‌طلبید که کل کتاب را ارزیابی کند و به ما اختلافات و شباهت‌های عزاداری را نشان دهد.