چاپارطوس خراسان رضوی، شاید از سنگ "هرکاره" بتوان به عنوان قدیمی ترین سوغات مشهد نام برد که امروزه با توسعه شهری و پیشرفت فناوری از سبد تحفه‌های زائران امام رضا (ع) خارج شده و در کنج خانه های قدیمی یا بازارهای پیشین این شهر جا خوش کرده است.

امروزه در بین انواع سوغات با بسته بندی‌های رنگین و پرنقش و نگار در پاساژهای لوکس مشهد، دیگر چشم کمتر زائری به دیگ سنگی ساده ای می افتد که زمانی برای خود اسم و رسمی داشت و از سبد خرید هیچ مسافری دور نمی‌ماند.

سنگ هرکاره مشهد که قدمت آن به بلندای تاریخ این شهر است، دیگ سنگی است که پیشینیان در آن غذا می‌پختند و به خوشمزه شدن غذا در آن باور داشتند و معتقد بودند این دیگ سنگی به کیفیت غذا افزوده و طعم آن را لذیذ می‌کند.

اما امروزه دیگر هرکاره، نشو و نمای گذشته را ندارد، دلیل آن را هم می توان در دو بخش معدن و بازار جستجو کرد، بطوریکه بخش عمده ای از ذخایر این سنگ دیگر در اختیار نیست و بازار آن نیز همچون گذشته رونق ندارد.

هرکاره مشهد، یگانه در کشور

سنگ هرکاره جزو ذخایر معدنی شهرستان مشهد به شمار می‌رود که سالها مورد بهره برداری قرار گرفته و بسیاری از مردم از طریق تراشیدن آن و ساخت دیگهای سنگی امرار معاش می‌کردند.

معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی درباره این سنگ به خبرنگار ایرنا گفت: سنگ هرکاره یا "آمفی بولیت" تنها سنگی در دنیا است که خاصیت حرارت پذیری دارد و دچار شوکهای حرارتی نمی شود.

محمد توکلی افزود: این نوع سنگ فقط در سه کشور شامل کره جنوبی، برزیل و ایران وجود دارد و روستای ذکریا در جنوب مشهد نیز تنها نقطه ای در کشور است که معدن این سنگ را در اختیار دارد.

وی ادامه داد: ذخایر اکتشاف شده سنگ هرکاره در معادن مشهد به حدود ۲۰۰ هزار تن می‌رسد که سالانه ۱۰ هزار تن از آن برداشت می‌شود، با وجود ذخایر متعدد سنگ هرکاره در اطراف مشهد، تنها یک معدن متعلق به یکی از بهره برداران، پروانه بهره برداری و فعالیت دارد و مصنوعات سنگ هرکاره نیز متعلق به برداشتها از این معدن است.

امرار معاش ۶۰۰ سنگ تراش از هرکاره

قدمت سنگ هرکاره مشهد به چهار هزار سال می‌رسد و بخشی از هویت شهر مشهد را تشکیل می دهد، ظروف ساخته شده از این سنگ منتسب به حضرت امام رضا (ع) است و حتی آن امام همام هنگام مشاهده این سنگ، حدیثی دارند که از پختن غذا در آن اظهار شگفتی کرده اند.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: ۲۵ کارگاه بزرگ تراش سنگ هرکاره و چندین کارگاه کوچک در مشهد فعالیت دارند که ۶۰۰ نفر سنگ تراش از این بخش امرار معاش می‌کنند.

محمد مطیع افزود: با همت بخش خصوصی دوره های آموزشی برای تراشیدن سنگ هرکاره در زندانهای مشهد، تربت‌حیدریه و چناران برگزار شده و زندانیان بسیاری جذب این کار شده اند تا پس از آزادی بتوانند شغل و درآمدی از این حرفه داشته باشند.

وی ادامه داد: معروفترین محصول تراش سنگهای هرکاره، دیزی سنگی است اما ظروف دیگری مانند شکلات خوری، سماور، فنجان و نعلبکی و سینی نیز از آن ساخته و عرضه می‌شود.

معاون اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: سنگ هرکاره در برابر حرارت مقاوم است و می توان از آن برای پخت و پز استفاده کرد، خواص این سنگ باعث لذیذ شدن بیشتر غذا می‌شود.

وی افزود: اغلب زائرانی که به مشهد سفر می‌کنند از دیگ سنگی معروف مشهد اطلاع دارند و در مجموع می‌توان گفت ۴۵ درصد مردم ایران نیز این سنگ را می شناسند و به خاصیتهای آن واقف هستند.

مطیع ادامه داد: تولید مصنوعات از سنگ هرکاره سخت تر از مس است و زمان بیشتری باید صرف کرد تا بتوان ظرفی از این سنگ را ساخت و قیمت یک دیگ چهار نفره از سنگ هرکاره نیز بسته به کیفیت و نقش و نگار آن بین ۷۰ هزار تا ۱۰۰ هزار تومان است که البته کمی گران می‌باشد.

بازار مهجور هرکاره

با وجود قدمت زیاد و ارزش کم نظیر کار هنرمندان سنگ تراش بر روی هرکاره، مصنوعات این سنگ آنگونه که باید جای خود را در بازارهای جهانی به دست نیاورده که این امر دلایل متعدد دارد.

معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: بیشترین نشان تجاری مربوط به مصنوعات ساخته شده از سنگ هرکاره در سایتهای خارجی بازارهای جهانی بویژه سایت آمازون، متعلق به کشورهای کره جنوبی و برزیل است و این موضوع نشان دهنده جایگاه خوب سنگ هرکاره در بازار جهانی است.

توکلی افزود: در صورتی که بتوان تولید مناسب و کافی از ظروف سنگ هرکاره در مشهد داشت می توان دست ساخته های سنگ تراشان این شهر را در قالب نشان تجاری شناخته شده ای به بازارهای جهانی معرفی کرد.

وی ادامه داد: قیمت مصنوعات سنگ هرکاره برزیلی یا کره ای در بازارهای جهانی بیش از ۴۰ دلار است و گاهی نیز به ۱۸۰ دلار هم می‌رسد لذا اگر مصنوعات هرکاره شهر مشهد در بازارهای جهانی عرضه شود، درآمد بسیار نصیب فعالان این صنعت خواهد کرد.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز در این باره گفت: تاکنون غرفه ای در تمامی نمایشگاه های داخلی و خارجی به دیگ سنگی و سایر مصنوعات هرکاره مشهد به عنوان سوغات این شهر اختصاص یافته و این اداره کل تلاش بسیار برای معرفی هر چه بیشتر آن انجام داده است.

مطیع افزود: حتی در برخی غرفه های نمایشگاه ها، تولید زنده مصنوعات سنگ هرکاره از تراش سنگ تا تولید محصول نهایی در معرض بازدید عموم قرار گرفته و مورد استقبال واقع شده است.

وی ادامه داد: از محل تبلیغات اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی، مصنوعات سنگ هرکاره مشهد بازار خوبی به دست آورده است اما از آنجا که وزن سنگ هرکاره زیاد است و بسته بندی یا برند مشخصی برای عرضه آن به بازارهای خارجی ندارد، صادرات یا فروش خارجی آن از توجیه اقتصادی زیاد برخوردار نیست با این حال در چند سال اخیر راه هایی برای صادرات آن به کشورهای همسایه باز شده که امید است این مهم توسعه یابد.

معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: سنگ هرکاره مشهد ظرفیت بسیار برای تبدیل شدن به مزیت صادراتی مهم برای خراسان رضوی دارد اما این موضوع نیازمند برنامه ریزی و تولید مناسب مصنوعات این سنگ است.

امید به رونق بازار هرکاره در گرو ایجاد معادن جدید

وی افزود: بسیاری از معادن قدیمی سنگ هرکاه در مسیر توسعه شهر، زیر ساختمانهای جدید مدفون شده اند اما ذخایر دیگری از این سنگ در رشته کوه های "خلج" وجود دارد که می‌توان آنها را مورد بهره برداری قرار داد.

مطیع ادامه داد: یکی از مهمترین درخواستهای هنرمندان سنگ تراش مشهدی، صدور پروانه های بهره برداری برای معادن جدید سنگ هرکاره است تا بتوانند سنگ کافی برای تراشیدن و عرضه مصنوعات از آن را داشته باشند زیرا با تولید بیشتر مصنوعات امکان درآمدزایی، برندسازی، صادرات و کاهش قیمت آن فراهم می‌شود.

وی گفت: از سوی دیگر اگر مسوولان، مکانی را برای بازار فروش محصولات سنگ تراشان در مشهد ایجاد کنند تا با استقرار کارگاه های سنگ تراشی و فروشگاه های آن، بتوان بازار سنتی سنگ تراشان قدیمی مشهد را احیا کرد، کمک بزرگی به رونق بازار این مصنوعات خواهند کرد.

معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی نیز گفت: یکی از مشکلات اصلی در حوزه بهره برداری معادن سنگ هرکاره مشهد این است که بخش اعظمی از ذخایر این معادن در حریم جنوبی شهر مشهد قرار گرفته و مسوولان ادارات کل "حفاظت محیط زیست" و "راه و شهرسازی" خراسان رضوی با بهره برداری از این ذخایر مخالفت کرده‌اند و در شرایط کنونی نمی توان این معادن را به سرمایه گذاران واگذار کرد.

توکلی افزود: مشکل دیگر در ارتباط با بهره برداری از ذخایر معدنی سنگ هرکاره این است که پروانه معدن سنگ هرکاره در حال بهره برداری را نمی توان تمدید کرد و در چند سال آینده که اعتبار پروانه معدن فعال به پایان برسد، دیگر قابل تمدید نیست و تنها منبع تامین مصنوعات حاصل از سنگ هرکاره از بین می‌رود.

وی ادامه داد: در آخرین نشست شورای معادن استان در سال گذشته، از ذخایر معدنی مربوط به سنگ هرکاره صحبت و مشکلات مرتبط با آن مطرح شد تا چاره ای برای آن اندیشیده شود.

معاون سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: به دستور استاندار خراسان رضوی، مقرر شد کارگروهی متشکل از نمایندگان سازمان صنعت، معدن و تجارت، اداره کل حفاظت محیط زیست، دفتر هماهنگی امور اقتصادی استانداری و اداره کل منابع طبیعی تشکیل شود و در قالب کمیته فنی و تخصصی ذیل شورای معادن استان پیشنهادات لازم برای فعال سازی معادن جدید سنگ هرکاره با رعایت موازین زیست محیطی به شورا ارایه شود تا تصمیمات لازم در مورد این معادن اتخاذ گردد.